ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن جلد 7

لغت ... ص : 4

بسط: دراز کردن و گستردن، ضد قبض تبوء: ترجع، بازگشت کنی. «باؤُ بِغَضَبٍ مِنَ اللَّهِ» یعنی «رجعوا». مصدر آن «بَوء» بمعنای رجوع است. طوّعت: فعل ماضی از باب تفعیل از ریشه «طوع» به معنای رغبت، یعنی رغبت نشان داده.

افعال بر دو قسمند: دسته ای بفاعل هم متعدی میشوند مثل: «قتل نفسه» و دسته ای بفاعل متعدی نشوند، مثل امر و نهی که از عالی بدانی است و کسی خودش را امر یا نهی نکند.

اعراب ... ص : 4

لَئِنْ بَسَطْتَ: لام قسم. جواب آن «ما أَنَا بِباسِطٍ» کلمه «ما» جواب شرط واقع نمیشود، زیرا صدارت طلب است البته در جواب قسم واقع شدن لطمه ای بصدارت طلب بودن وارد نمی کند. همچنین «ان و «لام» ابتدا نیز در جواب قسم واقع میشود لکن «فا» در جواب قسم واقع نمیشود، زیرا چیزی که برای آن سوگند یاد میشود، با وجوب سوگند، واجب نمیشود. قسم در حقیقت مؤکد مورد قسم (و جواب) خویش است حال آنکه جواب شرط، با وجوب شرط واجب میشود.

هر گاه در کلام، هم قسم باشد و هم شرط، جواب برای قسم آورده میشود و جواب شرط بقرینه آن حذف میشود. مثل همین آیه،

مقصود ... ص : 4

اکنون خداوند دنباله سرگذشت را به این صورت بیان می کند که: وقتی قابیل هابیل را تهدید بقتل کرد، هابیل به او گفت:

ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 7، ص: 5

لَئِنْ بَسَطْتَ إِلَیَّ یَدَکَ لِتَقْتُلَنِی، تو اگر برای گشتن من دستت را بسوی من دراز کنی.

ما أَنَا بِباسِطٍ یَدِیَ إِلَیْکَ لِأَقْتُلَکَ: من دستم را بقصد کشتن، بسوی تو دراز نمی کنم.

مفسران گویند: در آن زمان کشتن کسی بعنوان دفاع، جایز نبود، بلکه افراد موظف بودند که شکیبایی نشان دهند: تا خداوند انتقام بگیرد. چنان که عقیده حسن و مجاهد و جبایی همین است.

ابن عباس و جماعتی گویند: معنای آیه این است که تو اگر از راه ستم بخواهی مرا بکشی، من از راه ستم ترا نخواهیم کشت. اینها می گویند: قابیل هابیل را ناگهانی و غفلهً کشت. در موقع قتل، هابیل در خواب بود و قابیل با سنگی او را بقتل رسانید.

سید مرتضی گوید: ظاهر آیه با هیچیک از این دو